Van een bloeiend Borgerhout naar een plek
waar het moeizaam samenleven is, het voltrok
zich in enkele decennia. Maar hoe kon de
neerwaartse spiraal gekeerd worden? Wie en
wat speelde daarin een rol? En waar kwam
die heropening van De Roma nu net vandaan?
Naar een beschouwende blik over de periode
1990 tot heden gevraagd, spreekt Walter Lotens,
buurtbewoner, moraalwetenschapper, leraar
op rust en publicist van onder andere het boek
Groeten uit Borgerhout (2010), over ‘kapstokken’:
kleine en grotere aanknopingspunten gerealiseerd
door al dan niet georganiseerde burgers
met als doel het samenleven in Borgerhout te
veranderen, te verbeteren of in een ander daglicht
te plaatsen. Dat gaat van Borgerhout Beter
Bekeken, opgericht in 1988, over buurtwerkingen,
intocht van kunstenaars tot de organisatie
van het Borgerhoutse Kunstfestival BorgerhArt.

Kapstokken, aanknopingspunten tot verandering

• Voor hem vormt Borgerhout Beter Bekeken, opgericht in 1988, een belangrijke aanzet. Hun boodschap is: “Kijk anders naar Borgerhout. Kijk voorbij de stroom van berichtgeving over alles wat fout gaat, maar kijk ook naar oorzaken die mee aan de basis kunnen liggen van wat er misloopt.”
• Borgerhoudt Van Mensen neemt rond de eeuwwisseling het stokje over en zorgt voor een continue werking. Ze organiseren avonden – Borgerhout Showt … – waarop de samenlevingsvragen van Borgerhout aan bod komen, afgewisseld met lokale talenten die tonen wat ze te bieden hebben. Bewegingen die groeien van onderuit, stelt Walter Lotens, maar met ‘trekkers’, founding fathers (m/v), want zonder hen lukt het vaak niet.
• Hij verwijst verder nadrukkelijk naar de intocht van de vele kunstenaars in het district. Zij worden aangetrokken door de talrijke leegstaande panden met een industriële geschiedenis. De Pekfabriek is er zo eentje. Toen al de thuishaven van anarchistische kunstenaars, de vaste stek van dEUS en uiteindelijk een plek voor kunst, ontmoeting en horeca.

Initiatieven om het delen van de publieke ruimte te stimuleren

In zijn eigen levensverhaal is de ‘kapstok’ buurtcafé Apropoo van groot belang. Walter Lotens vormt vanaf 1996 met een aantal buurtbewoners een coöperatie om een pand te verwerven aan het Krugerplein, Reuzenstraat.

Het Krugerplein/Krugerpark vormt de grootste open, publieke ruimte in Borgerhout intra muros, op een steenworp van De Roma. Het plein/park is wat rest van een grote, onbezonnen kaalslag van arbeiderswoningen. Een basketbalveld, een speeltuin en een hondenloopzone zorgen voor een nieuwe invulling.

Walter Lotens noemt het “allemaal kapstokjes die mensen kunnen verbinden, maar de publieke ruimte wordt in die periode sterk geconfisqueerd door een groep jongeren die dag en nacht de controle hebben over het plein. Het is verworden tot een gore en gure plek”.

Een tweedelige reeks in Humo uit 1994 liegt er dan ook niet om: “Als het er zo goed is, ga er dan wonen: Borgerhout.” Het leest niet echt als een folder voor een exotische vakantiebestemming.

Walter Lotens: “Met praatcafé Apropoo, een ontmoetingsplaats voor buurtbewoners, willen we een deel van de publieke ruimte ‘heroveren’, met een klein terras, met geregelde tentoonstellingen van kunstenaars uit Borgerhout, met jazzoptredens. Het is vooral een periode van veel vallen en telkens weer opstaan. De jongeren die het ons hier vaak moeilijk maken, zie ik wel eens terug in het Rijksopvoedingsgesticht in Mol, waar ik lesgeef. Het is de tijd dat wijkagent Mil nog impact kan hebben bij opstootjes, want hij kent zijn pappenheimers. Net zoals pleintoezichter Luc dat kan, loyaal aan de jongeren maar met autoriteit. In onze zoektocht naar een geschikt pand stap ik zelfs naar de eigenaar van Zaal Roma en naar die van Roma-buur Crèmerie Sels – TE KOOP – er vlak naast, nog niet goed beseffend dat hiervoor onze beentjes te kort zijn.”

Voor praatcafé Apropoo werd het uiteindelijk Reuzenstraat 23, op het Krugerplein, sinds 2010 bekend als Bar Leon.

Nog meer kapstokken. Een volgehouden streven naar verandering

• De actieve middenstanders van de Turnhoutsebaan verenigen zich in Voorstad, nu Boho2140. Zij liggen vanaf 2006 mee aan de basis van Borgerrio, een jaarlijks familiefestival, een mix van muziek, sport, animatie en braderie.
• Organisaties uit het middenveld zoals Kids vzw, de Federatie van Marokkaanse Verenigingen en jeugdatelier Safina, de komst van het Werkhuys en de Shelter, een centrum waar een aantal organisaties uit de sociale sector onderdak vinden.
• De rol van Sering – Huis voor Participatieve Kunst, waar via allerlei expressievormen aan verbinding tussen mensen wordt gewerkt.
• Er is de Buurtontwikkelingsmaatschappij met een Werkwijzer, maar ook met een Cultuurwijzer en met Buurt in Zicht, jaarlijkse buurtwandelingen met huisbezoeken waar de aantrekkelijkheid van de buurt en de potentie van de huizen wordt getoond. Nadien zet onderzoeksbureau Tempera dit werk verder en lanceert die ook School in Zicht om te werken aan echte buurtscholen, waar kinderen kunnen opgroeien met leeftijdsgenootjes uit alle lagen van de bevolking.
• Buurtwerk De Drei Pleintjes, ontstaan in 1977, is al die tijd blijven ijveren voor beter samenleven op en rond spraakmakende plekken als het Terloplein en Groeningerplein.
• Het Borgerhoutse Kunstfestival BorgerhArt bouwt vanaf 2000 gedurende twaalf jaar aan zeven geslaagde edities. Via een wandelroute langs kunstenaarsateliers kan men kennis maken met hun werk. De klemtoon ligt zowel op het kunstzinnige als op het sociale event. Met haar Open Ateliers Borgerhout wordt twintig jaar later deze lijn doorgetrokken.

Walter Lotens rijgt de schakels van initiatieven aan elkaar. Hierin volledig zijn lukt niet. Ze vormen een brede onderstroom van groepen, actieve burgers, buurtinitiatieven, actiegroepen, welzijnsinitiatieven,… die willen dat er in Borgerhout iets wezenlijk verandert. Het is in die vitale onderstroom dat het initiatief om De Roma te heropenen kan open bloeien.