Van Mijn moeilijk lief van Tom Lanoye tot straatbrede krijtgedichten in de Seefhoek: al 20 jaar bezingen de stadsdichters alle facetten van Antwerpen en laten ze hun stadsgedichten leven in de stad. Twee van hen, Stijn Vranken en Lotte Dodion, nemen het initiatief om deze unieke traditie te vieren in De Roma.

door: Jef Vandermosten

De stad Antwerpen was de eerste Vlaamse stad die een stadsdichter aanstelde. Sinds 2003 benoemde Antwerpen om de twee jaar een nieuwe stadsdichter, in 2022 nam het verhaal een nieuwe wending met een collectief van vijf stadsdichters. Wie het nieuws toen een beetje volgde, weet dat de samenwerking tussen de stad en de vijf helaas in mineur eindigde. Wat minder geweten is, is dat de stadsdichters in 2023 een doorstart hebben genomen. “Het stadsdichterschap is te waardevol om verloren te laten gaan”, steken Stijn en Lotte van wal.

Stijn, jij was stadsdichter van 2014 tot 2016, en had o.a. Joke van Leeuwen en Bart Moeyaert als voorgangers. Hoe ben jij in hun voetsporen getreden?

Stijn: Het was absoluut een eer om een hoofdstuk aan dit verhaal te mogen toevoegen. De vraag kwam bovendien op een goed moment. Ik had net de bundel Maak plaats van mij afgewerkt, een nogal existentieel en zoekend werk, waarin ik de grote vraagstukken van het leven onderzocht. Het stadsdichterschap stuurde mij uit mijn werkkamer en terug de wereld in. Daarom koos ik ook ‘licht’ als thema: de bruisende stad als een lichtvlek in een donker universum. Het klassieke beeld van een dichter als kluizenaar heeft mij ook nooit aangesproken, ik heb mijn schrijven altijd gecombineerd met optredens en de directe communicatie met het publiek opgezocht. Het stadsdichterschap maakte mijn speeltuin wel veel groter: ik kreeg ineens veel meer mogelijkheden om een breder publiek te bereiken. Tram De Lux was misschien wel het meest memorabele project. Samen met De Klopperij hebben we een oude tram van De Lijn opgeknapt en ingericht tot een rijdend café met een podium én een buffetpiano. Zo spoorden we dan elke avond door de stad, mensen kochten een ticket en stapten op. Een fantastische trip was dat!

Lotte: Dat was echt een magisch ding. Ik weet nog dat de Tram De Lux toevallig vlakbij mijn woonplaats passeerde. Stijn, jij zag mij over straat lopen en jij riep door je micro: ‘Daar steekt dichteres Lotte Dodion over’.

Lotte, jij maakt deel uit van de meest recente invulling van het concept: een collectief van stadsdichters. Hoe ben je daartoe gekomen?

Lotte: Na tien stadsdichters die telkens door een commissie werden voorgedragen, lanceerde de stad een nieuwe invulling: een open oproep om tot een groep van stadsdichters te komen. Het nieuwe concept sprak mij aan: het stadsdichterschap zou de meerstemmigheid van de stad beter weerspiegelen. In plaats van één dichter op het schild van de poëzie te hijsen, zouden we met vijf stadsdichters samen het schild van de poëzie dragen. Dus ik stelde mij kandidaat en werd geselecteerd, samen met Ruth Lasters, Lies Van Gasse, Yannick Dangre en dichtersduo Proza-k.

Maar tussen droom en daad doken praktische bezwaren op. Na bijna 20 jaar hadden de stadsdichters een grote herkenbaarheid gekregen, het nieuwe concept van vijf stadsdichters bleek voor het brede publiek toch moeilijker te vatten, de zichtbaarheid raakte versnipperd. Het experiment vroeg wat meer groeitijd, maar die tijd hebben we jammer genoeg niet gekregen. Toen het gedicht Losgeld van Ruth Lasters, over de achterstelling van het technisch, beroeps- en kunstonderwijs, in september 2022 door de stad werd geweigerd als stadsgedicht, nam Ruth ontslag. Daarop wilden wij als overige stadsdichters eerst in gesprek gaan met de stad, om te onderzoeken of de bandbreedte van het vrije woord weer gemaximaliseerd kon worden. Dat gesprek herstelde ons vertrouwen niet en we hebben dan collectief beslist om af te treden. Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan, dus hebben we op Gedichtendag 2023 een doorstart genomen. De stadsdichters gaan nu zelf op zoek naar partners in het rijke middenveld, sommige dingen zijn gewoon te belangrijk om uit handen te geven.

Hoe definieer je het Stadsdichterschap na 20 jaar? En is die definitie door de veranderde politiek misschien zelf ook veranderd?

Lotte: De essentie van het stadsdichterschap is al die tijd dezelfde gebleven: gedichten schrijven voor de Antwerpenaar. De vinger aan de pols van de stad houden en woorden geven aan de staat van de stad. Aan de inwoners die Antwerpen menselijk maken met al hun dromen, bezorgdheden en ervaringen. Dat kan gaan van dagdagelijkse dingen tot gebeurtenissen die als schokgolf door de stad gaan, denk bijvoorbeeld aan het gedicht Vrouw en kind van Bart Moeyaert dat hij voorlas op de begrafenis van de slachtoffers van Hans Van Themsche. Wel is de structuur veranderd: het stadsdichterschap werd 20 jaar door de stad, en door Antwerpen Boekenstad in het bijzonder, gedragen. Nu werken we van onderuit, met partners uit het brede middenveld. Voor mij is het stadsdichterschap een poëtisch warmtenet onder deze stad. We bundelen nu de krachten van onderuit om samen warmte te blijven genereren.

Stijn: De nieuwe situatie dwingt ons om het stadsdichterschap anders te bekijken, maar in wezen is dit voor ons natuurlijk geen politiek verhaal. Het is de voortzetting van een waardevol artistiek project met een grote sociale relevantie voor de stad. De vrijheid van het woord is hierbij gewoon evident, het is tenslotte een fundamenteel principe van de democratie. En zeker dichters moeten de vaandeldragers blijven van dat principe.

‘Bezingers van het schone, het zingende en het zachte’, omschrijven jullie zichzelf op jullie website www.stadsdichters.be. Maar ook ‘van het noodzakelijke, het scherpe en het schurende’. Moet de poëzie van de stadsdichters ook tot nadenken stemmen?

Stijn: Het is niet essentieel dat het altijd schuurt, maar wel dat het altijd kan. Het ligt ook aan de persoonlijkheid van de dichter. Toen bijvoorbeeld Peter Holvoet-Hanssen werd aangesteld, kon je voorspellen dat sommige van zijn gedichten uitgesproken zouden zijn.

Lotte: Je kan als dichter ook een groot maatschappelijk engagement voelen, maar een zachtere stijl hebben. Over het scherpe, het schurende spreken kan ook zonder zelf scherp of schurend te zijn. Precies dat is mijn poëtica: met mijn gedichten wil ik in harde tijden verzachtende omstandigheden creëren. Niet om te vluchten of om goed te praten, wel om een zacht doch onverzettelijk tegengewicht te bieden. Als dichter en als mens vind ik het mijn verantwoordelijkheid om in het schurende op zoek te gaan naar herkenning, naar hoop, al is het maar een speldenknop groot. Er staat in de stad en in de wereld veel op het spel. We kunnen ons geen cynisme permitteren. Hoe belangrijk is het in dat opzicht dat de stadsgedichten in het stadsbeeld verschijnen?

Stijn: Het is altijd mooi wanneer de stad als canvas kan dienen, als een boek dat voor iedereen leesbaar is, maar een stadsdichter is meer dan een gedicht op een toren of een tram. Er zijn veel gedichten geschreven die niet zichtbaar waren, maar voor een bepaalde groep wel heel voelbaar en betekenisvol. Zo werkte ik als stadsdichter aan een langlopend traject met gedetineerden in de Begijnenstraat. Tijdens dat project vernam ik dat in de gevangenisbibliotheek poëzie het meest uitgeleende genre was, na misdaadromans weliswaar. Dat zegt alles over de relevantie en de kracht van poëzie. Hoe troostend poëzie kan zijn, ervoer ik ook toen het gedicht dat ik schreef n.a.v. de verdwijning van de Baskische student Hodei een houvast bleek voor familie en vrienden tijdens de jarenlange zoektocht.

Lotte: Stadsgedichten in het straatbeeld hebben het meest brede bereik denkbaar. Ze zijn de meest democratische vorm van poëzie: iedereen in de openbare ruimte heeft er toegang toe en iedereen kan zich erdoor aangesproken voelen. Er zijn geen drempels om het gedicht te vinden, je moet er niet naar op zoek. Het mooie aan stadsgedichten die langere tijd in de openbare ruimte blijven, is dat ze ook een brug leggen naar de toekomst. Elke keer als ik op het Mechelseplein kom, herlees ik het gedicht Een minimum dat Ramsey Nasr er achterliet. Jaren na de onthulling ervan blijft het passanten aanzetten tot denken en voelen. Zelf werk ik vooral projectmatig en participatief: ik wil via poëzie gedeelde betekenis creëren, een gedeelde ervaring. Dat lijkt misschien vluchtiger dan letters in het straatbeeld, maar dat is niet zo. Ook tijdelijke poëzie kan lang nazinderen. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de actualiteitsgedichten die we als stadsdichters elke maand publiceren in De Standaard. Die zou je vluchtig kunnen noemen, want daags nadien is er weer ander nieuws. Maar dat is niet zo: zo'n actualiteitsgedicht kan een gesprek in gang zetten.

Stijn: Poëzie is een warme vorm van verzet. Een kostbare vrijhaven voor bredere reflectie en nuance, zeldzaam in dit behoorlijk geïnfecteerde tijdsgewricht.

Tot slot: waarom moeten de mensen zeker naar het jubileumfeest in De Roma komen?

Lotte: Het wordt historisch! Als je dit mist, gaat het je nog een heel leven spijten.

Stijn: Al die namen op één podium, dat is toch wel een mooi streepje literatuurgeschiedenis. Voeg daar nog een flink dansfeestje aan toe en er blijven weinig excuses over om er niet bij te zijn.

Lotte: Lezen is leuk, maar live poëzie ervaren is buiten categorie krachtig. De stem van de dichter komt letterlijk tot leven. Intiem of bulderend, grappig of aangedaan. Het kraken van de micro, de ongelofelijke concentratie of ingehouden adem in de zaal: live poëzie is de mooiste vorm van betovering.

De herstart van het Stadsdichterschap is een initiatief van Rataplan, Behoud De Begeerte, De Studio, Creatief Schrijven, VONK & Zonen, De Roma, Catapult, Avansa en Reputations. Heb je zelf een vraag of voorstel voor de Stadsdichters, of wil je het project steunen? Alle info vind je op www.stadsdichters.be.